شوادانهای دشت بزرگ

دوستدار میراث فرهنگی دشت بزرگ گفت: بیش‌تر شوادون‌های روستای تاریخی دشت بزرگ از بین رفته‌اند.

هرمز سهیلی در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) در خوزستان خاطرنشان کرد: شوادون‌ در لغت‌نامه دهخدا به محلی در دل زمین (از اجزای خانه) گفته می‌شود که به منظور گریز از گزند گرما در عمق پایین‌تری از شش متر می‌شود. شوادون‌ها را می‌توان در شهرهای دزفول و شوشتر به وفور یافت.

وی افزود: شوادون‌ها دارای اجزا و  عناصری هستند که به خنک شدن و راحت‌تر زندگی کردن در این فضا کمک می‌کند؛ مثل سی‌سرا، کوره، بادگیر و غیره.

سهیلی توضیح داد: شوادون‌ها که شبادان نیز نامیده می‌شوند از زمان قدیم مامن مناسبی برای فرار از تنگنای شدید اقلیمی به وجود آمده‌اند و به عنوان یکی از فضاهای دست کند در معماری زیرزمینی روستای دشت بزرگ به شمار می‌رود.

او گفت: شوادون‌ها به طور مشخص در شهرهای دزفول و شوشتر دیده می‌شوند و زیرزمینی‌هایی با عمق بسیار زیاد هستند که با توجه به ویژگی خاک این دو شهر در واقع در دل زمین حفر می‌شوند و معمولا فاقد مصالح ساختمانی هستند و حداکثر در مواردی بخش‌هایی از دیواره آن را با گچ می‌پوشانند.

این دوستدار میراث فرهنگی بیان کرد: سقف شوادون‌ها گنبدی شکل و فاقد سازه است و در بالاترین قسمت سقف سوراخی وجود دارد که معمولا به کف حیاط می‌رسد. این فضا که گاهی شش تا هفت متر در زیرزمین پایین می‌رود به زیر حریم مالکیت خانه مجاور نیز نفوذ می‌کند.

او اضافه کرد: شوادون علاوه بر مکش هوا به وسیله سوراخ بالا که موجب جریان هوا می‌شود از پدیده نفوذ تاخیری فصول در زمین نیز استفاده می‌کند که در آن عمق معمولا دمای یک یا حتی 2 فصل قبل را حس می‌کنیم.

سهیلی اظهار کرد: شوادون‌ها عملا تزییناتی ندارند و اغلب فضا‌سازی مشخصی در آنها دیده نمی‌شود اما در نمونه‌های عالی الگوی "شکم دریده" یا "چلیپا" اجرا می‌شود.

این دوستدار میراث فرهنگی بیان کرد: در تابستان که دما به بیش از 50 درصد می‌رسید به دلیل وجود اجزایی نظیر هواکش و به کمک حرکت جریان هوای طبیعی ایجاد کوران هوا شکل گرفته و در نهایت سبب خنکی هوا زیر زمین شده و گاهی اختلاف دمای شوادون با فضای خارجی از ‌آن به 25 درجه و بیش‌تر می‌رسید.

او ادامه داد: ساکنان قدیم روستای تاریخی دشت بزرگ از خنکای شوادون که اغلب خانه‌های بافت قدیم محسوب می‌شوند کمال استفاده را جهت استراحت و حتی نگه‌داری مواد غذایی و غیره به کار می‌بردند. همچنین در بسیاری از شوادون‌ها در بخش‌های درونی و بیرونی از تزیینات آجرکاری استفاده می‌کردند.

وی تصریح کرد: محققان اوج کاربری شوادون‌ها را تا دوره قاجاریه و پهلوی دانسته‌اند ولی با گسترش روز افزون شهرنشینی و پیشرفت تکنولوژی این فضاها به صورت متروکه درآمد تا جایی که در اواخر دهه 50 شمسی در معماری خانه‌ها دیگر اثری از شوادون‌ها دیده نمی‌شد.

سهیلی افزود: شوادون‌ها به دلیل عدم استفاده اغلب به عنوان انبار و یا به دلیل انسداد دریچه‌ها توسط ساکنان قدرت دفع رطوبت را از دست دادند و همین امر یکی از علل ناپایداری آن‌ها به شمار می‌رود چراکه رفته رفته تخریب خانه‌های بافت قدیم را به دنبال داشت.

وی گفت: از جمله شوادون‌های دشت بزرگ می‌توان به شودان حاج غلام‌حسین رجبی، شوادون ملامحمد کوچک، شوادون مشهدی محمد کوچک، شوادون کربلایی حیدر حسام، شوادون کربلایی غلام‌رضا حسنی، شوادون حاج محمدعلی مطیع، شوادون سید عبدالله موسوی، شوادون حاج ابراهیم قلندری (معروف به شوادون رشید)، شوادون مشهدی رجب کندزلو، شوادون حاج اصغر مرادحسینی (معروف به حاج اصغر آخوند)،شوادون استاد رحیم علی‌زاده، شوادون مشهدی حسن ناجی، شوادون مشهدی محمد اسکندری، شوادون مشهدی عبدالمحمد محمدی و شوادون سید رسول مرعشی با 40 درصد تخریب اشاره کرد که اکثرا از بین رفته‌اند و فقط سه مورد از آن‌ها همچون شوادون کربلایی غلام‌رضا حسنی، ملامحمد کوچک و مشهدی محمد کوچکی به جا مانده‌اند.

این دوستدار میراث فرهنگی خاطرنشان کرد: ما در نظر داریم در صورتی که اداره میراث فرهنگی و مسوولان شوشتر و گتوند به ما کمک کنند یکی از خانه‌هایی که از هر جهت شاخص باشد و دارای شوادون هم است را نگه داریم و آ‌ثاری را که در این چند دهه کشف شده‌اند را در آن جا قرار دهیم و به عنوان موزه مردم‌شناسی از ‌آن استفاده کنیم.